Toneelgroep Jan Vos rukt op naar de stad

Het is nog maar een jonkie, Toneelgroep Jan Vos. Acht jaar oud pas. Op die jeugdige leeftijd heeft het gezelschap al een mooie positie te pakken. De voorstellingen trekken een groot publiek. Dat komt niet alleen door hun toegankelijkheid.
– Door Eric Nederkoorn, redacteur cultuur Dagblad van het Noorden

Tjeerd Bischoff en Jeroen van den Berg schrijven respectievelijk regisseren inderdaad fijne tragikomedies, met uitgekiende, heldere personages. Maar achter hun stukken schuilt steevast een diepere thematiek die veel mensen aanspreekt, sterker nog, iedereen aangaat.

Daarom kopen niet alleen geroutineerde theatergangers een kaartje, maar ook bezoekers die naast vorm en inhoud ook geïnteresseerd zijn in het verhaal erachter. En benieuwd naar de discussie voor- en achteraf. Die is er, in talkshows rondom een voorstellingenreeks. Soms wordt de problematiek verbeeld in een meereizende expositie.

Wat meehelpt voor het publieksbereik is een theatrale dubbelslag. De voorstellingen staan deels in schouwburgen, maar vooral rondreizend op locaties in het land.

‘Heb je die tent gezien? Daar moeten we heen!’

Zoiets schept al vooraf een band met de speelomgeving. Toneelgroep Jan Vos zet niet zomaar een tribune neer, maar benut twee mobiele, in eigen opdracht gebouwde theaters. De eerste, voor KONING VAN HET GRASLAND, is een open tent en heeft nu een grotere broer gekregen voor 300 bezoekers. De tweede is een gesloten gebouw met foyer, waar ook in de winter in gespeeld kan worden.

De voorstellingen op een rijtje zettend – MANSHOLT, FRAGMENTS, KONING VAN HET GRASLAND, GAS – kon het makersduo zelf eenvoudig een rode draad ontwaren. Telkens draaide het om een complexe maatschappelijke verandering en de aanpassingsproblemen die daar uit voortvloeien.

Voor de producties in de komende vier jaar keert het duo de zaak om. De rode draad is officieel gepromoveerd tot leidraad voor iedere productie: hoe houdt de mens zich staande in een veranderende wereld. Welk effect heeft zo’n omvorming op het persoonlijk leven? Vanachter die strakke startlijn is veel moois te verzinnen. Of verzinnen? Je hoeft maar om je heen te kijken. Alleen moet al die complexiteit nog wel even in een aantrekkelijk verhaal worden gevangen.

Wie de plannen voor de komende jaren overziet, valt twee zaken op. Ten eerste verhuist de enscenering (groten)deels van het platteland naar de stad. Met een focus op Rotterdam. Ten tweede gaat het om gevoelige onderwerpen, niet in romantische zin, maar omdat erover harde tot onsmakelijke discussies zijn en nog worden gevoerd. Of waarbij zelfs slachtoffers zijn gevallen. Zoiets vergt prudent maakwerk.

FORTUYN, over de opkomst en tegenwerking van Leefbaar Rotterdam, speelt zich vanzelfsprekend in die stad af. Net als WAT DE POSTBODE ZAG, over een Rotterdamse wijk in afbraak ‘op Zuid’, en de poging van een Rotterdamse postbode om te redden wat er te redden valt. Dit wordt een musical, gebaseerd op de ook echt sterk sociaal geëngageerde, in de wijk wonende postbode Ahmed Abdillahi. Daarnaast maken ze een voorstelling over de Molukse gijzelingsacties van de jaren ’70, getiteld De Punt/Bovensmilde/Den Haag, in coproductie het NNT.

Verder AYAAN, over Ayaan Hirsi Ali, over hoe ze zich afzette tegen haar afkomst, familie en geloof, hoe ze de wereld om haar heen flink tegen de schenen schopte, tot en met de schenen van een compleet kabinet, en hoe ze meewerkte aan de anti-islam filmproducties van de later om die films vermoorde Theo van Gogh. Dan brak ze ook nog eens met Nederland. De bezoeker ziet haar verhaal door de ogen van een fictieve hartsvriendin. Een gereformeerde vrouw.

Dan is de voorstelling WIND al gespeeld, over een tot aan geweld toe oplopend conflict, zodra in het verzonnen dorp Bargerveld het plan voor een windmolenpark wordt gelanceerd. Profiteurs versus gedupeerden. Het betreft een nationale discussie, die over energie, maar hier wel gesitueerd op het platteland, omdat windmolens nu eenmaal niet op Het Binnenhof, de Dam of Coolsingel worden neergepoot.

WIND. Wat de komst van windmolens teweeg kan brengen. Foto: Dagblad van het Noorden

WIND wordt, eveneens in coproductie met het Groningse NNT, als eerste ergens op de grens van de Drentse en Groningse veenkoloniën gespeeld.

Al klaar voor gebruik, want eerder gestremd door corona, is GROND, het verhaal over de diepe vriendschap die ontstaat tussen een boer en een journaliste. Ze staan voor een ingrijpende verandering in leven en werk, maar hebben moeite zich daaraan over te geven. Een voorstelling waarin stad en platteland elkaar ontmoeten en ook botsen.

Het is een ambitieuze reeks. De verschuiving van platteland naar stedelijk is een logische. Toneelgroep Jan Vos wil zichzelf niet als een boerentheatergroep afficheren. De interesse is breder. Toen Tjeerd Bischoff een telefoontje kreeg met het idee om een verhaal te schrijven over een boer die zelfmoord had gepleegd, dacht hij, hoe urgent dit thema ook is: nee, niet wéér. Rotterdam is een logische keuze. Niet alleen is het de thuishaven van het gezelschap, maar ook een stad van 180 nationaliteiten, sinds de heropbouw na het bombardement kriskras samenlevend, met alle problematiek die daarbij komt kijken. Een stad die zich bovendien sterk vernieuwt. Een laboratorium.

Deze keuze markeert tevens een nieuwe richting. Waar het in de producties tot nu toe vooral draaide om sociale kwesties, komen daar nu inclusie en diversiteit bij. Wat betreft de prudente aanpak van riskante thematiek hebben Bischoff en Van den Berg hun talenten bewezen. Na een voorstelling van de Koning van het Grasland zagen de twee tevreden hoe vertegenwoordigers van landbouworganisatie LTO en die van de Vogelbescherming ondanks hun ogenschijnlijk uiteenlopende belangen geanimeerd met elkaar in gesprek raakten. En zelfs GAS draaide niet uit op zonder meer een potje NAM-bashen.

Ook in FORTUYN gaat het er straks subtiel aan toe. De starheid van de bestaande partijen en de onwil om Fortuyn en de door zijn Leefbaar geconstateerde stadsproblematiek serieus te nemen, ballen zich samen in de persoon van PvdA-lijsttrekker. Maar goed, die van Leefbaar waren ook geen lieverdjes, het ging hard tegen hard, dus hoe voorkom je dat de bal voor de volle negentig minuten bij die onbuigzame PvdA-mevrouw komt te liggen?Bijvoorbeeld door rondom haar een stel adviseurs te creëren, die de politica één kant op drijven.

FORTUYN. Een vlijmscherpe komedie over een opstand aan de Maas. Foto: Vincent Boon

Toneelgroep Jan Vos weet zich gespecialiseerd in maakwerk waarin problematiek, en zeker als die voortkomt uit grote veranderingen, van meer kanten wordt belicht. Letterlijk vermeldt het kunstenplan voor de jaren 2021 tot en met 2024: ‘Wij zijn ervan overtuigd dat voor een goed functionerende samenleving een zekere empathie noodzakelijk is met opvattingen die niet de jouwe zijn. Of op zijn minst het inzicht dat ook de andere partijen belangen hebben waar rekening mee moet worden gehouden. Zonder die erkenning van de ander is het niet mogelijk om oplossingen te vinden voor de grote maatschappelijke problemen van deze tijd’.

Dat wil niet zeggen dat Bischoff en Van den Berg geen mening hebben. Want wie staat er blanco in Fortuyn, in de afbraak en herbouw van stadsbuurten waarbij de traditionele bewoners deels moeten wijken, of in de Molukse kwestie en andere conflicten die tot terreur hebben geleid?

Tjeerd Bischoff onderzoekt de uiteenlopende opvattingen nauwgezet alvorens zich aan zijn schrijfwerk te zetten. Niet alleen achter zijn computer, in de bibliotheek of met de schaar kranten attaquerend. Hij bezoekt veel betrokkenen om zich te verdiepen in een voorstellingsthema. Zo is hij nu voor WIND op pad. Deze journalistieke aanpak bevalt hem uitstekend, hij zou niet anders meer willen. Van den Berg – lees de recensies er op na – weet wel raad met zijn verhalen. Het publiek is telkens groot en gaat veelal opgetogen naar huis.

Wat het gezelschap vooral bevalt is de autonome plek die in zijn jonge leven is veroverd. Door het specifieke karakter, met zowel locatie- als schouwburgproducties, bevindt deze zich buiten het ingekaderde theaterwereldje. Nergens mee te vergelijken. Voeg daarbij de talkshows, met wetenschappers, bestuurders, betrokkenen én het publiek, en je voelt op je klompen aan – ook je stadse klompen – dat Toneelgroep Jan Vos met die haast onbegrensde thematiek nog heel leven voor zich heeft.